Temat 5. Zjawiska plutoniczne i wulkaniczne
Plutonizm – to procesy geologiczne zachodzące we wnętrzu ziemi, polegające na przemieszczaniu się i zastyganiu magmy oraz tworzeniu skał plutonicznych.
Intruzje magmowe - to formy powstałe w wyniku procesów plutonicznych. Dzielimy je na:
- Intruzje zgodne – ułożone zgodnie z pierwotnym układem warstw skalnych, np. sill, lakolit, lopolit, fakolit.
- Intruzje niezgodne – przecinające warstwy skalne, np. batolit, dajka.
Wulkanizm – to procesy geologiczne polegające na wydobywaniu się magmy oraz substancji towarzyszących na powierzchnię ziemi. Magma wydobywa się na powierzchnię w postaci lawy.
Wulkanizm występuje:
- Na granicach płyt litosfery
- Wzdłuż uskoków transformacyjnych
- W obrębie płyt litosfery nad „plamami gorąca”
Plamy gorąca to miejsca przedostania się szczególnie gorącej magmy przez płytę litosfery pod wpływem wysokich temperatur panujących w zewnętrznej warstwie płaszcza ziemi. Magma nadtapia skorupę ziemską, zmniejsza jej grubość i wywołuje zjawiska wulkanizmu, np. wulkany hawajskie, wulkany w Parku Yellowstone.
Produkty wybuchu wulkanu:
- Stałe: bomby wulkaniczne, popiół wulkaniczny, pył wulkaniczny, lapilli (bryłki wielkości orzecha), pumeks, tuf.
- Gazowe – para wodna, tlenki węgla, metan, tlenki siarki, siarkowodór, chlorowodór, fluorowodór, amoniak, wodór, azot.
- Ciekłe – trzy rodzaje lawy:
- kwaśna – zawiera ponad 80% krzemionki, jest gęsta i krzepnie w pobliżu miejsca wypływu, buduje wulkany stożkowe.
- zasadowa – zawiera poniżej 50% krzemionki, jest rzadka płynie szybko, zastyga daleko od miejsca wypływu, tworzy wulkany tarczowe.
- obojętna – wykazuje cechy pośrednie.
Rys. Budowa wulkanu.
Rodzaje wulkanów ze względu na aktywność:
- Czynne – ich erupcje są stałe lub sporadyczne.
- Drzemiące (uśpione) – ich erupcje miały miejsce w czasach historycznych, ale obecnie nie przejawiają aktywności, np. Fudżi, Mauna Loa.
- Wygasłe – ich aktywność nie została zaobserwowana w czasach historycznych, np. góra św. Anny w Polsce, Kilimandżaro.
Rodzaje wulkanów ze względu na przebieg erupcji wulkanicznej:
- Efuzywne – wydobywa się z nich wyłącznie lawa, powstają wulkany tarczowe.
- Eksplozywne – wyrzucają materiał piroklastyczny i gazy, erupcja jest gwałtowna.
- Stratowulkany – wulkany mieszane, gwałtowna erupcja przeplatana jest wylewami lawy. Stożek wulkaniczny zbudowany jest z na przemian układający się warstw materiałów piroklastycznych i lawy, np. Wezuwiusz, Etna.
Rodzaje wulkanów ze względu na kształt wulkanu:
- Szczelinowe – lawa zasadowy wypływa podłużnymi szczelinami
- Tarczowe – tworzą łagodne i rozległe wzniesienia, mają dużą średnicę.
- Stożkowe – tworzą strome stożki znacznych wysokości.
Korzyści wynikające z działalności wulkanicznej:
- powstanie żyznych gleb
- powstanie nowych obszarów lądowych
- uzyskanie energii geotermalnej
- powstawanie uzdrowisk w miejscach występowania ciepłych źródeł
- powstawanie nowych skał
- atrakcja turystyczna
- piękne krajobrazy, spektakularne zachody słońca.
Zagrożenia wynikające z działalności wulkanicznej:
- trzęsienia ziemi
- tsunami
- zniszczenia upraw, gospodarstw, infrastruktury
- zagrożenie dla życia ludzi i zwierząt
- trujące gazy
- opady piroklastyczne mogą spowodować śmierć ludzi
- wywołują chmury gorejące
- wywołują lahary (spływy popiołowe), lawiny piroklastyczne, lawiny gruzowe.